आजचा दिवस संपूर्ण देशात राष्ट्रीय भूगोल दिन (National Geography Day) म्हणून साजरा केला जातो. १४ जानेवारी हा दिवस भूगोल दिन म्हणून साजरा करण्यात येतो, हे खूपच कमी लोकांना माहिती आहे. भूगोल हा विषय आपण शालेय जीवनापासून शिकत आलो असून भूगोलाचे परिपूर्ण ज्ञान आपल्याला अजूनही मिळवता आले नाही.
देशपातळीवरील भूगोल विषयतज्ञ प्रोफेसर डॉ. सी. डी. देशपांडे हे भूगोल विषयातील अत्यंत जाणकार व्यक्ती मानले जातात. त्यांचे भूगोलाचे ज्ञान अफलातून होते, त्यामुळे त्यांना भूगोल महर्षी असे म्हटले जाते. भूगोल विषयात त्यांनी केलेले कार्य अतुलनीय असे आहे. सी. डी. देशपांडे सर यांचा १४ जानेवारी हा जन्मदिवस भूगोल दिन म्हणून साजरा केला जातो.
भौगोलिक महत्व :
साधारणपणे २२ डिसेंबरपासून पृथ्वीचे उत्तरायण व्हायला सुरुवात होते. हिंदू धर्माच्या कालगणनेनुसार १४ जानेवारी पासून दिवसाचा कालावधी हा वाढत जातो. कारण पृथ्वीचा उत्तर ध्रुव हा सूर्याकडे हळहळू झुकण्यास प्रारंभ होत असतो ; तो थेट २१ जूनपर्यंत. २१ जूनला पृथ्वीचा उत्तर ध्रुव हा २३.५ अंशाने सूर्याकडे झुकलेला असतो. म्हणून २२ डिसेंबर ते १४ जानेवारी हा कालावधी महत्त्वाचा ठरतो. याच दरम्यान मकरसंक्रांतीचा सण असतो. ऋतू बदल होण्याचा हा दिवस भूगोलात महत्त्वाचा आहे. म्हणून याच दिवशी भूगोल दिन साजरा करण्याचे ठरले.
याचाच एक भाग म्हणून वेगवेगळ्या शैक्षणिक ठिकाणी भूगोल पंधरवडाही पाळला जातो. काही ठिकाणी भूगोल सप्ताह सुद्धा आयोजित केला जातो. यामध्ये भौगोलिकदृष्ट्या महत्त्वाचे उपक्रम निवडले जातात. व्याख्याने, विविध प्रकारच्या स्पर्धा आयोजित करून, ध्वनी-चित्रफिती दाखवून भौगोलिक घटकाचे महत्त्व सांगणे, भौगोलिक सहली, नकाशे व इतर भौगोलिक साहित्याचे प्रदर्शन, इ. असे अनेक कार्यक्रम घेतले जातात. वर्षातून एकदा तरी या विषयावर लक्ष केंद्रित व्हावे, म्हणून दरवर्षी हा भूगोल दिन भूगोलप्रेमी अभ्यासक देशभरात मोठ्या प्रमाणावर साजरा करतात.
सर्वसमावेशक भूगोल :
भूगोल या शब्दाचा सरळ अर्थ पृथ्वीचा गोल असा होतो. भूगोल हा शब्द इंग्रजीतील Geography या शब्दासाठी पर्याय वापरला जातो. लॅटिन भाषेतून आलेल्या या शब्दाचा अर्थ ‘भू-वर्णन शास्त्र’ असा आहे. पृथ्वीवरील भौतिक व मानवी पर्यावरणातील रचना, क्रिया व आंतरक्रिया यांचा अभ्यास म्हणजे भूगोल असे स्थूलमानाने मानले जाते. भूगोल म्हणजे मानव व पर्यावरण यांचा संबंध शोधणारे शास्त्र अशी देखील भूगोलाची व्याख्या केली जाते.
भूगोलाची मुख्य दोन गटात विभागणी केली जाते : प्राकृतिक भूगोल व मानवी भूगोल
प्राकृतिक भूगोलात भूरुपशास्त्र, हवामानशास्त्र, जैविकशास्त्र, इ. चा समावेश होतो. यासोबतच किनारी प्रदेश, खनिजे आणि नैसर्गिक आपत्ती यांचाही प्राकृतिक भूगोलात अभ्यास केला जातो. तर मानवी भूगोलात ऐतिहासिक भूगोल, सांस्कृतिक व सामाजिक भूगोल, लोकसंख्या, आर्थिक व राजकीय भूगोल, इ. चा समावेश होतो.
करिअरच्या संधी व आव्हाने :
भूगोलाच्या सखोल व सविस्तर अभ्यासात विविध पद्धतींचा समावेश केला जातो. प्रत्यक्ष क्षेत्र निरीक्षण, नकाशे यांना तर भूगोलात महत्वाचे स्थान आहेच, पण आजकाल सुदूर संवेदन, कृत्रिम उपग्रह, ड्रोन कॅमेरे, हवाई चित्रीकरण यांनी भूगोलाच्या निरिक्षण क्षमतेत भर घातली आहे. मानवी जीवनात भूगोलाचे महत्व अनन्यसाधारण असे आहे. आपण जगतो ते जग, त्याचे स्वरूप, विविध भूप्रदेश, देश, तेथील लोकजीवन इ. चे ज्ञान आपल्याला भूगोलामुळेच होते.
भूगोल हा विषय सर्वसमावेशक असल्यामुळे स्पर्धा परीक्षेच्या, नोकरीच्या, तसेच संशोधनाच्या दृष्टीने या विषयाला मागणी वाढते आहे. सध्या जीआयएस आणि जीपीएस (GIS & GPS) सारखी आधुनिक तंत्रज्ञाने आत्मसात करून, त्याचबरोबर हवामानाचा अभ्यास करून मोठ्या प्रमाणावर रोजगाराच्या संधी उपलब्ध झालेल्या दिसून येतात. सध्या चर्चेत असलेले हे AI तंत्रज्ञान हे सुद्धा भूगोल अभ्यासकांना लवकरच आत्मसात होऊ शकते. त्याचा फायदा निश्चितच आपणाला होणार आहे.
पर्यावरण संवर्धनात भूगोलाची भूमिका :
भूगोलासंबंधी, पृथ्वीविषयी अधिक जागृत राहून पर्यावरणाचे रक्षण करणे हेच खऱ्या अर्थाने भूगोल दिन साजरा करताना आवश्यक बनलेले आहे. कारण, मानवाने स्वत:ची प्रगती करत असताना पृथ्वी व पर्यावरण यांची अपरिमित प्रमाणात हानी आणि प्रदूषण केलेले दिसून येते. परंतु यावर आता चिंतन व कृती करणे गरजेचे बनलेले आहे. हळूहळू पर्यावरण बदलत आहे, याची माहिती भूगोल अभ्यासक यांना असणे गरजेचे आहे. भूगोल दिनाच्या निमित्ताने यावर चर्चा होत असते.
जागतिक तापमान वाढीमुळे निर्माण होणारे वातावरणातील बदल या संदर्भाने देखील आता आपणाला गांभीर्याने घेण्याची गरज निर्माण झालेली आहे. त्यावरती धोरणात्मक उपाय म्हणून आपण सर्वांनी मोठ्या प्रमाणावर वृक्ष लागवड करण्याचा व ती जगविण्याचा संकल्प करूया, प्लास्टिकचा वापर कमीत कमी करूयात. भूगोल दिनाच्या निमित्ताने तरी आपण या दृष्टीने जागृत होऊयात, याच खऱ्या अर्थाने भूगोल दिनाच्या सर्वांना हार्दिक शुभेच्छा !
डॉ. आशिष जाधव, सहाय्यक प्राध्यापक, भूगोल विभाग, मुधोजी महाविद्यालय, फलटण, जिल्हा सातारा.
